Tri prve decenije Gimnazije u Vranju: Školovanje u teskobi, smradu i prašini FELJTON (6)

Polovinu jednog stoleća Gimnazija u Vranju ostala je u Dilaver-begovom konaku. Ova zgrada podignuta je u prvoj polovini XIX veka od mešanog materijala, uglavnom tipa turskuh konaka koji su im služili pored ostalog i za haremluke i selamluke. Dilaver-beg je bio Nišlija i veliki feudalac, koji je imao svoje posede u niškom i vranjskom pašaluku. Čitavo selo Vučje kod Leskovca bilo je njegov čitluk. Tu je imao svoju čuvenu kulu iz koje su 1877. godine u decembru dali srpski ustanici snažan otpor bašibozuku od nekoliko hiljada pušaka. Dilaver-beg se oženio bliskom rođakom vranjskog Husejin-paše pa je tamo nasledivši feudalne posade podigao svoj konak u kome je živeo do 1878. godine. Zgrada je u stilu turskih arhitektonskih građevina XIX veka sa spratom i prizemljem. Služeći kao gimnazijska zgrada opravljana je više puta, ali nikada generalno. Imala je po sedam odeljenja na “gornjem boju” i “donjem katu”. Iako je imala, bez dva hodnika, 14 odeljenja, veliko dvorište i tvrdo zidanu ogradu, ipak nije odgovarala potrebama škole te svi izveštaji o radu Gimnazije govore o njoj, maltene sa gnušenjem. Ničić kaže za nju 1882. godine “da nema salu za crtanje”, a Živković 28. juna 1887. godine nešto konkretnije: “Škola je smeštena u opštinskoj zgradi, koja je vrlo nepodesna za školu, jer nije pravljena za školu. Kako je opština sirotna i nema izgleda da će moći uskoro da napravi novu zgradu, to bi trebalo da ovo učini država, a opština bi sigurno dala potreban plac.” Živkovićev predlog o podizanju nove zgrade je prvi posle naređenja ministra prosvete 1991. godine prilikom otvaranja gimnazije da se “još sada misli o podizanju zgrade za gimnaziju”.

Janićije Popović je 1890. godine o zgradi rekao još detaljnije: “Zgrada u kojoj je smeštena ova Gimnazija opštinska je. Ona je od slabog materijala, teskobna i ništa se u njoj ne bi moglo prepraviti jer je stara. Stoga je potrebno da se počne što pre zidati nova zgrada.” U školskom izveštaju 1900. godine veli se da su “opravke zgrade česte i vrlo skupe, a vrše se nemarljivo”. Pored toga što zgrada nije odgovarala školi, nije imala sala, odgovarajućih odeljenja i slično, Dilaver-begov konak je bio opasan i po zdravlje učenika. Lekarski izveštaj 1901. godine je naziva straćarom koju ni opravke ne mogu popraviti “tako da je skorašnje podupiranje tavana u donjem hodniku tako ne estetično urađeno da ne bi priličilo ni mnogo običnijim zgradama a kamoli hramu prosvete Talije”. Trećeg februara 1897. godine zgrada je stradala od zemljotresa pa je bilo potrebno više od deset dana da se nužne opravke na njoj izvrše. Tada su učenici bili raspušteni. Školski lekar sa dosta straha za zdravlje ukazuje na školsku zgradu u kojoj se ne mogu ustanoviti higijenski uslovi za čuvanje učeničkog zdravlja. On o tome kaže: “Strašno je pogledati kako se zimi po pola sata u školskoj avliji previjaju od studeni dok ih služitelj ne pusti u učionice, gde još gore prolaze, daveći se u smradu i prašini. ”Uoči balkanskog rata 1912. godine školski lekar Uroš Kustudić je pisao u svom lekarskom izveštaju: “Kod nas se podižu zgrade za načelstva i apsane za robijaše, a o mladeži, koja je prvi uslov državnog napretka, niko ne vodi računa”. Nema sumnje zgradaje uticala negativno i na uspeh učenika. Nemajući sala učenici su morali gimnastičarske i vojničke vežbe obavljati u sali Sportskog društva “Dušan Silni” i to na smenu po razredima, pre časova ili posle njih, tokom čitave sedmice. Posebno treba istaći da su donje učionice bile prilično tamne, svetlost u njih nije mogla potpuno prodirati što je negativno uticalo “na učenje i vid učenika”. Zgrada se zimi teško zagrevala. Stolarski rekviziti, vrata i prozori, na primer, bili su jednokrilni, a sem toga još i rabatni da se uzaludno ložilo u učionicama. Jedino preimućstvo ove zgrade bilo je u tome što je imala veliko i prostrano dvorište u kome je uređen botanički vrt i u kome se moglo šetati pa i marširati za vreme gimnastičkih vežbanja u danima kada nije bilo vetrova, mrazeva, snega i kiše.

Školski nameštaj kao problem nije skidan s dnevnog reda školskih organa upravljanja. Godine 1882. Ničić nije imao nijednog ormara a nekoliko klupa za 32 učenika bile su primitivno izrađene i neofarbane. Posle pet godina pominje se ormar za minerologiju koji je 1896. godine zamenjen novim kupljenim iz sredstava koja je okružni načelnik dao školi. Te godine načelnik je dao 300, a opština 190 dinara školi s namenom da se kupe za školu učila. Tada je nabavljeno: orman za geologiju, 2 katedre i 3 bojene klupe. Godine 1899. kupljena su dva ormara za Profesorsku književnicu i 50 klupa Ratingovog sistema. Još 15 modernih klupa kupljeno je 1901. godine. Susedna Gimnazija u Leskovcu 1883/4 i 1884/5, kada je Gimnazija u Vranju imala četiri razreda kao i Gimnazija u Leskovcu, imala je sumarni budžetski iznos 15.010,51 i 15.158,47 dinara. Leskovački budžet bio je veći od vranjskog skoro za trećinu. Jedan od uzroka je veći broj đaka u Leskovcu, a sa time i veći broj predavača, zatim “Famulus” (domar) u Vranju je plaćen 432, a u Leskovcu 1.008 dinara i, najzad u vranjskom budžetu nema pozicije na blagodejanje, a u leskovačkom ga ima. Izdatak na jednog učenika je u Vranju 1881/1882 = 218,96; 1882/1883 = 170,40; 1883/1884 = 176.59 dinara. U Leskovcu istih godina izdatak na jednog učenika iznosi 188,41; 150,00 i 141,67. Za sve tri godine ovaj izdatak je najveći u Vranjskoj gimnaziji i kao takav će ostati i docnije za desetinu godina. Godine 1891. u Vranju je izdatak na jednog učenika 113, 65 dinara. Vranjska gimnazija nije plaćala kiriju na školsku zgradu. U budžet nije unošena ni stanarina koju je opština isplaćivala predavačima.
(nastaviće se)(Izvor: "Tri prve decenije Gimnazije u Vranju", autor Radoš Trebješanin, Vranjski glasnik br VI, 1970)Priredio Dejan Dimić