Vojvode juga Srbije: Krsta Kovačević Trgoviški (2. deo)

Vranje - Jedno od značajnijih imena među četničkim vojvodama, učenik Jovana Dovezenskog, bio je vojvoda Krsta Kovačević Trgoviški. Rođen je u Trgovištu, po čemu je dobio nadimak, i bio je ratni drug vojvode Jovana Pešića. U zvaničnoj literaturi njegovo ime se prvi put spominje u Enciklopediji srpsko-hrvatskoj-slovenačkoj, objavljenoj 1928. u Zagrebu, koju je priredio profesor Stanoje A. Stanojević. Njegovo ratno i četničko delovanje za enciklopediju opisao je je poznati novinar Politike Miomir Milenović.

Kako je Milenović za većinu četnika napisao biografije za pomenutu enciklopediju, a i sam je bio četnik, red je navesti osnovne biografske podatke o njemu. Rođen je u Zlotu (srez boljevački) 1882. Završo je Pravni fakultet u Beogradu. Od jeseni 1904. godinne do proleća 1905. godine, Milenović je izdavao nacionalistički list Oslobođenje.

Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, list je prestao da izlazi jer je cela redakcija stupila u četničke redove u Južnoj Srbiji, sa ciljem oslobođenja od turskog ropstva. Milenović je na četničkim poslovima radio od 1915. godine i učestvovao u borbi na Čelopeku sa gore spomenutim četnicima.

Postao je stalni saradnik Politike 1908. godine, a njen urednik postao je1912. godine. Nastavio je da održava veze sa nacionalnim radnicima u Južnoj Srbiji i Crnoj Gori. Na jednoj grupnoj fotografiji ispred zgrade Politike u Pop Lukinoj ulici1910. godine nalaze se: Diša Stevanović, Steva Stojković, Rista Odavić, Miomir Milenović, Borisav Stanković i Jovan Tanović. (Nakon završetka rata, došlo je do razilaženja Milenovića i Bore Stankovića.)

U knjizi Prvo jugoslovensko narodno pretstavništvo predstavljene su biografije svih narodnih poslanika Srbije. U njoj su o Dovezenskom dati sledeći podaci:

''Otad, pa sve do 1912. godine, on je na svakom mestu našeg Juga gde je trebalo nejač zaštititi ili gde je valjalo žrtve osvetiti. Njegovo ime znali su samo njegovi drugovi i neprijatelji; ostalima je ostao nepoznat. Zato se i ne znaju svi podvizi koje je činio. Zna se samo toliko da je od običnog četnika postao vojvoda koji je za vreme ratova od 1912. do 1918. unapređen u čin rezervnog oficira.

Godine 1931. trebalo je izabrati delegate tkz. Narodnog predsedništa Srbije i tim povodom objavljena je knjiga Prvo jugoslovensko narodno pretstavništvo. U njoj su predstavljene biografije svih članova Narodnog predstavništva kako bi narod imao uvid u kandidate za glasanje. Među delegatima se nalazilo i ime vojvode Jovana Dovezenskog uz njegovu fotografiju.

Objavljena su imena četničkih vojvoda kojima je Dovezenski bio učitelj. Među njegovim učenicima su i imena četničkih vojvoda kojima je Dovezenski bio učitelj, među kojima su i Jovan Pešić i Krsta Kovačević Trgoviški.

Vojvoda Krsta Kovačević Trgoviški rođen je u Trgovištu, u Osmanskom carstvu. Sin njegovog rođenog brata Ivan Kovačević bio je službenik Šumskog gazdinstva u Vranju.

Nadimak Trgoviški vojvoda Krsta Kovačević dobio je po mestu rođenja - Trgovištu. Da je, kojim slučajem, rođen u drugom mestu, verovatno bi nadimak dobio po mestu svog četničkog delovanja, koje je, ironično, na početku takođe bilo vezano upravo za Trgovište i njegovu okolinu, naročito za selo Šajince. Stoga, čak i da nije rođen u Trgovištu, postoji velika verovatnoća da bi po mestu delovanja poneo isti nadimak.

Iako ne možemo sa sigurnošću tvrditi da je nadimak dobio isključivo po mestu rođenja, na osnovu pisanja novinara Politike Jovana Tanovića možemo zaključiti da je Krsta Kovačević Trgoviški, kao četnički vojvoda, najviše ratovao upravo u svom rodnom kraju-Trgovištu, Šajincu i oko manastira Prohora Pčinjskog.

Ostaje nejasno zašto Jovan Hadži Vasiljević nije ostavio pisani trag o ovako značajnim ličnostima, kao ni o činjenici da je u selu selu Šajince, u blizini tromeđe Srbije, Bugarske i Makedonije, bila smeštena najveća turska kasarna. Tanović u članku nastavlja:

"Vojvoda Dejan zauzeo je sa svojom četom veliku kasarnu u selu Šajince. Ta kasarna je bila glavna centrala za sve turske pogranične karaule od Ristovca pa do bugarske granice. Veći deo turske vojske iz Šajinca uspeo je da se na vreme spase bekstvom ka Kumanovu. Zaplenjeno je dosta materijala".

Uloga Hotela Vranje i Načelstva

Hotel Vranje u vreme Prvog balkanskog rata bio je centar događanja u Evropi. U njemu su boravili poznati novinari iz više evropskih zemalja, kako bi izvestili javnost o uspesima srpske vojske i slomu Osmanske imperije. Miomir Milenović je sakupio sve članke domaćih i stranih novinara koji su boravili u hotelu Vranje, sa namerom da svetu prenesu vesti o srpskim pobedama.

Evropa je s nestrpljenjem iščekivala vest o konačnom slomu Osmanskog carstva, koje je 1912. godine gubilo svoje poslednje uporište na Balkanu. Pored tih izveštaja, sakupio je i objavio članke iz Politike i drugih listova, kako bi javnost saznala da veliko Osmansko carstvo, od kojeg je strepila čitava Evropa, zauvek nestalo sa geografske karte.

U svojoj prvoj knjizi Rat 1912, dnevnik naših pobeda (Izdavačka knjižara Svetozara Milojevića i Pavlovića, Beograd-Slavija, Beograd, 1913.godine; Milenović je priredio i drugu knjigu Rat 1912), objavio je radove stranih novinara kao što su Hugo Betauer, austrijski pisac, novinar i društveni kritičar, Vaclav Klofač, češki političar i pisac, Jeronim Pavlovič Taburno koji je pratio srpsku vojsku na frontu, Vasilii Nemirovič Dančenko, ruski književnik i publicista, R. K. Jerotov, Gvelfo Čivčini i drugi. Od srpskih autora objavljeni su tekstovi Alekseja Karađorđevića, Darka Ribnikara, Pavla Jurišića Šturma, Vojislava Marinkovića, Ive Ćipika, Sime Pandurovića i mnogo drugih.

Za nas su posebno interesantna dva teksta novinara Politike Jovana Tanovića, pod nazivom Naši u Žbevcu i Osvojenje Rujna. Jovan Tanović bio je dobar prijatelj sa Borom Stankovićem, i sa njim je posetio Vranje u vreme kada je Stanković, zbog čestih napada javnosti nameravao da se trajno preseli u rodni grad. (Tanović je bio učesnik u svim bitkama u Prvom svetskom ratu, prešao je Albaniju, u Bizerti organizovao pozorišne grupe za srpske ratnike, učesnik na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. godine. Komunistička vlast ga je 1944. likvidirala.

Prvi i jedini koji je objavio fotografiju Bore Stankovića i Jovana Tanovića koji je bio član Odbora za podizanje spomenika Bori Stankoviću 1937. godine bio je Rista Simonović u feljtonu o Bori Stankoviću 1958. u Slobodnoj reči).

Iz Tanovićevih članaka saznajemo da su, pored Ristovca i Davidovca, koji su činili granicu Srbije sa Turskom, i Žbevac i njegova okolina imali značajnu ulogu. U članku iz Vranja, objavljenom 7. oktobra 1912, Milenović navodi:

"Na prvo izazivanje s turske strane, naša vojska iz Ristovca dobila je naredbu da pođe na Žbevac i posle vrlo kratke borbe Žbevac je za navek izašao ispod turske vlasti. Kada je srpska vojska ušla u Žbevac, zatekla je sve državne zgrade prazne. Činovnici su svi otišli odnevši sobom sve hartije i telegrafske aparate. Kod stanice je ostala ogromna količina uglja briketa iz lokomotive.

Pred povlačenje turski vojnici su minirali železnički most na Krševičkoj reci, koji je dugačak 14 metara. Ali nisu uspeli da ga celog bace u vazdzh; most je slabo oštećen i do sada već opravljen. I tada su odmah, dok je naša vojska prodirala dalje tukući se sa turskim trupama, postavljeni naši činovnici u novom delu Srbije.

Postavljeni su: šef srpske policije u Žbevcu, upravnik pošte i šef železničke stanice".

Iz zgrade Načelstva (danas zgrada SO Vranje) srpska Vrhovna komanda za vreme balkanskih ratova sa kraljem Petrom, Aleksandrom, Pašićem i najvišim srpskim oficirima izdavala je naređenja srpskoj vojsci.

Birčanin Ilija, Ž. Trifunović i Krsta Kovačević Trgoviški

Skoro da uopše nema originalnih dokumenata o dejstvu četničke akcije u Vranjskom okrugu - na prostorima kao što su Kozjak, manastir Prohor Pčinjski, Trgovište i selo Šajince. Upravo u Šajincu je bila smeštena jedna od najvećih turskih kasarni u tom kraju. Mali broj učesnika srpske četničke akcije je, nakon završenog Prvog svetskog rata, svoje delovanje u četničkoj organizaciji objavio u vidu knjiga i brošura.

Tako je Birčanin Ilija svoje četničke trnovite staze sa najboljim srpskim četnicima opisao u svojoj knjizi Trnovitim stazama 1933. godine.

Pojedini autori naučnih radova koji su se bavili četničkom akcijom, malo su koristili podatke koje su nam ostavili njihovi učesnici pa su često pisali iz subjektivne perspektive. Njihova objektivnost je dovedena u pitanje, jer su mnogi, usled porodičnih ili ideoloških pobuda, zasluge četničkih organizacija pripisivali isključivo dinastiji Karađorđević - zaboravljajući da su četničke organizacije postojale još krajem 19. veka, u doba dinastije Obrenović.

Nakon oslobođenja Vranja i okoline, koja je podrazumevala granični pojas sa Turskom kod Davidovca, Srbi iz Južne Srbije (današnja Severna Makedonija) i Stare Srbije (danas Kosovo i Metohija) počeli su da se organizuju u cilju konačnog oslobođenja od Osmanlija. Iz dana u dan, četnički pokret je rastao, a njegovi članovi bili su pravi rodoljubi iz svih krajeva Srbije.
Jedan od njih bio je Ilija Ž. Trifunović Birčanin, rođen je u Topoli 1887. godine. Prvi put je prešao tursku granicu 1907. godine sa vojvodom Petkom. Vojvoda Petko Ilić Nagorički bio je jedan od najmlađih i najhrabrijih srpskih četničkih vojvoda u Staroj Srbiji. Poginuo je u 26. godini kod Stracina, sahranjen je u manastiru Sveti Pantelejmon u Lepčinjcu. Kasnije su njegovi posmrtni ostaci preneti u rodno selo.

Do polovine 1907. godine Birčanin je četovao po Skopskoj Crnoj Gori, a potom prešao je u kumanovsku oblast gde je ostao sve do konačnog oslobođenja Južne Srbije. Četnička akcija je privremeno obustavljena usled pojave Hurujeta, ali je ponovo aktivirana krajem 1910, kada je Birčanin sa vojvodom Vukom i još desetoricom drugova ponovo prešao u kumanovski kraj. Svoju četu dobio je 1911. godine i ostao u tom kraju do potpunog oslobođenja Južne Srbije. Na Solunskom frontu bio je teško ranjen - rana na ruci dovela je do amputacije.

To dobrovoljno, devetogodišnje žrtvovanje za narodne svetinje, osvete kosovskih junaka i oslobođenja svoje zemlje predstavljalo je nastavak davnašnje tradicije-tradicije koja je duboko ukorenjena u srpskom nacionalnom biću.

Kada je postalo jasno da je rat sa Turcima bio na pragu, vojvoda Putnik je angažovao šefa Gorskog štaba istočnog Povardarja, majora Alimpija Marjanovića, sa zadatkom da reformiše srpsku četničku organizaciju i uspostavi red među četama u okolini Preševa, Kumanova, Krive Palanke i Kratova.

Alimpije Marjanović, školovani oficir i učesnik Majskog prevrata 1903. godine, bio je čovek snažne nacionalne svesti. Prema zapisima Ilije Ž. Trifunovića Birčanina koje je objavio u Trnovitim stazama, major Marjanović je, kako bi ''okajao grehe predaka i odužio dug otadžbinskoj grudi'' za propast srpske srednjovekovne države, jednu grupu četnika stavio je pod komandu vojvode Vuka (Vojina Popovića), a drugu grupu od 200 četnika podelio je u desetak manjih četa.

Za starešine je postavio oprobane i iskusne četničke vojvode, među kojima su se isticali: Babunski, Spasa Garda (Spasa Pavlović Garda poznat po nadimku Zmaj, poginuo u Prvom balkanskom ratu kod Prilepa, a na Zvezdari postoji ulica sa njegovim imenom, vojvoda Jovan Dolgač, vojvoda Krsta Kovačević Trgoviški, vojvoda Svetozar Toza Ranković (pre Prvog balkanskog rata bio je načelnik planinskog štaba na Kozjaku, u Kumanovskoj bitki (Prvi balkanski rat 1913. godine) predvodio je 200 četnika, u Prvom svetskom ratu, u Kolubarskoj bitki bio je komandant Gornjačke četničke brigade, kod Užica je bio teško ranjen i da ne bi pao u ruke neprijatelju izvršio je samoubistvo.

Dobio je ulicu u Beogradu koja je nosila ime Ulica vojvode Toze, ali je 2018. godine preimenovana u Ulicu Janusa Janulisa.

Čete pod vođstvom ovih vojvoda kojima je rukovodio vojvoda Vojin Popović poznat kao vojvoda Vuk - gospodar Starca oslobodili su Južnu Srbiju (danas Severna Makedonija) i iz Ohrida preko Struge i Ćukosa krenuli su da oslobode Albaniju od Turaka. Iz Struge su pošli ka Elbasanu. Nastupajući tim pravcem, odred je sa velikom mukom vršio razoružanje arnautskih sela, jer se gorštaci albanski teško razdvajaju od svojih srebrom ukrašenih jatagana i revolvera. Na nekih dvadeset kilometara pred Elbasanom stiglo je jedno pismo vojvodi Vuku sa arnautske strane. Vojvoda Ilija Ž. Trifunović Birčanin sačuvao je prevod ovog pisma sa francuskog jezika i ono glasi:

„Njegovoj ekselenciji komandantu srpske vojske u Ohridu - Stanovništvo Elbasana i okoline, pošto je turska vojska napustila veći deo Albanije, proglasio je nezavisnost albanske države. Privremena uprava se nada da herojska srpska vojska neće povrediti nezavisnost albanskog naroda. Kao gosti srpski vojnici će međutim biti rado viđeni u novoj albanskoj državi, pošto se ona smatra saveznicom Srbije.“

Hrabrost srpskih četnika i vojske, koji su se suprostavili moćnoj vojnoj sili Osmanskog carstva, izazivala je istovremeno strah kod neprijatelja Srbije i neizvesnost zapadne Evrope. Velike sile su strepele da bi srpska vojska mogla biti poražena, što bi promenilo tok balkanskih zbivanja. Danas, u doba evropskog ujedinjenja, na Balkanu se, često pod uticajem političke i vojne sile, formiraju nove države.

Srpski četnici, u sadejstvu sa srpskom vojskom, oslobodili su od turske vlasti delove južne Srbije - od Davidovca prema Trgovištu i Kumanovu- kao i Južnu Srbiju (današnju Severnu Makedoniju), Staru Srbiju (Kosovo i Metohiju) i Albaniju.

Upravo zahvaljujući srpskim četnicima, Albanija je nakon oslobođenja stekla nezavisnost i postala nova država na Balkanu. Svoju nezavisnost od Osmanskog carstva proglasila je 28. novembra 1912. godine u Valoni.

Posmatrajući današnju geografsku kartu Srbije, vidimo da su njene granice, nakon balkanskih i Prvog svetskog rata, proširene od sela Končulj, Bujanovca i Preševa, preko Davidovca, Žbevca i manastira Prohora Pčinjskog i Trgovišta, do tromeđe sa Bugarskom i Makedonijom. Ipak, taj prostor predstavlja neznatan deo u odnosu na teritorije današnje Severne Makedonije, takozvane Republike Kosovo i Albanije koji su oslobodili srpska vojska sa četnicima. Za ratove koje je vodila, a čije plodove danas uživaju ove države, Kraljevina Srbija je decenijama otplaćivala kredite za nabavku naoružanja.

U vreme tih ratova, Evropa je strepela da srpska vojska i četnici ne dožive poraz. Danas, u doba evropskog ujedinjenja, na Balkanu se često pod uticajem političke sile i vojne sile-formiraju nove države.

Pored Srbije, koja je postojala kao međunarodno priznata država u vreme borbi protiv Osmanlija u Južnoj i Staroj Srbiji i Albaniji, danas imamo nove političke tvorevine.

U nekadašnjim srpskim oblastima, usled promene nacionalnog sastava stanovništva u prvom redu Musolinijevo otvaranje granica Albanije i raseljavanje Albanaca u Srbiju 1935. godine i zaborava istorijskih činjenica o njihovim oslobodiocima, zasluge srpskih četnika i srpske vojske, ne samo da se osporavaju, već se često izvrću i predstavljaju kao srpska okupacija.

Umesto priznanja za oslobođenje od vekovne turske vlasti, srpski borci se ponekad prikazuju kao uzurpatori - kao da se žali za Osmanlijama, a ne za slobodom koju su im doneli.

(kraj)