Piše: Tomislav Simonović
Ne može da se piše o gradskom parku u Vranju, a da se ne govori o Turskom groblju na kojem je park urađen. U "Društvenoj istoriji Vranja od kraja 19. do početka 20. veka", u poglavlju Tursko groblje, o parku je pisao je Rista Simonović. Tursko groblje "koje je postojalo između dva rata odigralo veliku ulogu u životu građana".
"Do 31. januara 1878, kada mu je namena bila samo sahranjivanje turskih građana, imalo je veliku površinu i s jugozapadne strane bilo je granični deo grada. Prvo smanjenje groblja bilo je pre 1885, i to na severnoj strani, kada je odeljen prostor za park i zasađen raznim drvećem. Posle Prvog svetskog rata Tursko groblje imalo je sledeće granice: sa istoka do ulice gde su bile kuće Vukašina Toske i Vase Grnčara, kao i radnja Sime Pogačarevića (ugao Brankove ulice, prim. T.S.), sa zapada do Ulice Zmaj Jove, sa severa do gradskog parka, a s juga do stambenih zgrada lekara Pante Kostića. Dve putanje sekle su ovaj prostor: jedna sever-jug, a druga istok-zapad...
Ispod samog parka prazan prostor u vidu pravougaonika zvao se Masarikov trg. Na njemu su bili stogovi sena koji su služili kao hrana za konje, jer je Prvi pešadijski puk "Knjaz Miloš Veliki" u svom sastavu imao konjicu. Senjak je čuvao vojnik koji je bio smešten u baraci ofarbanoj bojom državne zastave. Takvo stanje bilo je do 1929. kada je počelo zidanje nove zgrade Vranjske gimnazije. Te godine vojska je ustupila svoj prostor opštini, pa je Gimnazija završena novembra 1933.
Na istočnom delu ovog placa podignut je 1930, novi Oficirski dom. Inače pre zidanja Gimnazije prostor ispred parka služio je kao sportsko igralište za loptački klub Jedinstvo. Južno od tog prostora teren je služio kao igralište za loptačke klubove Slogu, Hajduk i Građanski...
Tursko groblje je od oslobođenja Vranja od Turaka 1878, pa sve do napada Nemačke na staru Jugoslaviju 6. aprila 1941, služilo građanima Vranja za razne svrhe i potrebe. To je bio jedan veliki prostor u gradu koji je mogao da se koristi za masovne priredbe kao što su loptačke utakmice ili vašari. Kopajući temelje za novu zgradu Gimnazije radnici su iskopavali ljudske kosti. Zbog sujeverja, građani nisu želeli da na Turskom groblju zidaju stambene zgrade."
U Kraljevini Srbije za vreme vladavine kralja Milana Obrenovića, mala mesta širom Srbije imala su status opštine. Status opštine imala je i Vranjska Banja a za njenog upravnika bio je postavljen Miloš Krasojević rodom iz Kragujevca. Upravnik Vranjske Banje Miloš Krasojević dobio je zaduženje da uradi plan za izgradnju parka u Vranju.
"Divno šetalište usred grada podigao je 1890. godine tadašnji predsednik opštine Toma Jovanović zvani Gane. Uređenje parka, ukrštanje staza i dalje oplemenjivanje parka nastavljeno je 1893. godine“, napisao je u Društvenoj istoriji Vranja Rista Simonović.
Toma Jovanović prihvatio je predlog direktora Vranjske gimnazije Ljubomira Davidovića da se u Vranju sagradi park. Njegova izgradnja vezuje se za prvi dolazak Ljubomira Davidovića u Vranje 1890. godine. Davidović po drugi put dolazi u Vranje 1893. godine kada je predsednik opštine bio Jovan Aleksić i onda se nastavlja sa ukrašavanjem parka kada počinje da se sadi drveće. „Rođen i odrastao u narodu sa periferije, Davidović je za vreme službovanja u Vranju, prednjačio u poslovima koji su se ticali Vranja i okoline. Zahvaljujući Davidoviću, njegovoj ljubavi prema prirodi i trezvenim njegovim učenicima, Vranje danas ima svoj park, divno šetalište, koje u prvim prolećnim danima liči na zemaljski raj“.
Park je održavan i doterivan i za vreme presednikovanja velikog vranjskog dobrotvora koji je otvorio žensku Gimnaziju, trgovca Riste Stajića i Tome Zafirovića. Oni su nastavili s velikom ljubavlju i voljom, ne samo da uredno održavaju park, već su ga stalno doterivali i menjali mu izgled. Bilo je zasađeno drveće, najviše lipe, a zatim i „ograđen“ visokim topolama. Park je imao stalnog čuvara koji je brinuo za red u njemu. „Na sredini parka gde su se ukrštale staze, svakog proleća i leta održavale su se razne priredbe: praznikom je svirao orkestar vojne muzike Prvog pešadijskog puka „Knjaz Miloš Veliki“. Kolo srpskih sestara „Jadranska straža“, Kolo trezvene mladeži i još neka druga društva priređivali su kermese s lutrijom. Za vreme održavanja ovih priredbi ulaz u park se naplaćivao jer su park sa strane obezbeđivali opštinski panduri. Priredbe su imale humanitarni karakter i održavale su se u korist siromašnih u gradu. Najviše šetača i posetilaca gradskog parka bilo je iz redova đaka Vranjske gimnazije i studenata. Mladi ljudi u ovom delu grada počinjali su svoje prve ljubavi, đačke i studentske koje se pamte celoga života po dobru, bilo po gorčini“.
U to vreme u Vranju je su postojali hotel Vranje, delo Janče Jovanovića Baldžije, Monopol i čika Mitin spomenik. Jedini svetao primer u to vreme bio je park kao jedino sređeno mesto o kome su Vranjanci i gradonačelnici Vranja vodili računa, održavali ga i ulepšavali.
Tako uređen i uredno održavan Vranjski park posle završenog Prvog svetskog rata imao je značajnu ulogu jer su se u njemu održavale sportske i kulturne manifestacije. Zahvaljujući velikom vranjskom dobrotvoru, uspešnom trgovcu iz Beograda Jovanu Jankoviću Lungi i njegovoj nesebičnoj pomoći u doba teškog posleratnog materijalnog stanja, u gradskom parku izgrađeni su teniski tereni. Novoosnovanom teniskom klubu nabavio je i sportsku opremu. Tako je Vranje među prvim gradovima u Srbiji imalo tenisko igralište i teniski klub koji je dobio ime po nadimku darodavca „Lunga“. Klub „Lunga“, posle osnivanja, nije se takmičio s klubovima jer takvih gotovo da nije ni bilo, pošto je tenis u Srbiji bio u povoju. Osim Vranja, Niša i Beograda drugi gradovi nisu upražnjavali „beli sport“ koji je iziskivao velika novčana sredstva, pa su tenis igrali intelektualci i imućniji studenti. Zbog siromaštva koje je vladalo mnogi su odustali od igranja tenisa i prelazili su u loptačke klubove. Na severozapadnom delu parka, gde je bio i ulaz u park, bilo je tenisko igralište u obliku pravougaonika, ograđeno pletenom žicom visine dva metra. Tako je:
„Dvanaestog septembra 1926. formiran je prvi teniski klub u Vranju. Plan za igralište teniskog kluba na severozapadnom ćošku gradskog parka uradio je Nenad Popović, student tehnike. Dimitrije Z. Stojković, bivši predsednik opštine (Opštinski odbor ustupio je plac za igralište), Dragutin Ranković, okružni delovođa, Okružni odbor, koji je dao 500 dinara, uprava studentskog kluba sa 474 dinara, Janaćko Stajić i advokat Aleksandar Hristić dali su po 100 dinara... Vranje je posle rata bilo jedno od prvih mesta u Srbiji koje je dobilo svoje tenisko igralište. Godine 1930. tenisko igralište još jednom je preuređeno i ograđeno sa svih strana žičanom mrežom.“
„Za ovako urađen teren ima se zablagodariti na prvom mestu velikom dobrotvoru kluba Jovanu Jankoviću Lungi koji je ovim delom dokazao visoku sportsku svest i ljubav prema svom rodnom mestu, a zatim funkcionerima kluba i naročito g. Stojanu Simonoviću, koji je revnosno i požrtvovano radio na izgradnji igrališta u prošloj godini“ („Vranjske novine“ 1. avgust 1931.) Jovan Janković Lunga darovao je našem gradu hirurški paviljon s kompletnom opremom 1938. godine, a novčanim prilozima pomagao je vranjsku sirotinju.
Posle povratka s puta po Srbiji i Makedoniji (1933. godine) Eduar Erio, francuski sociolog i političar (Erio je u tri mandata bio predsednik Francuske) je 1935. u Francuskoj objavio veliku studiju o teroru VMRO na Balkanu. Erio je posetio gradski park u Vranju 1933. On je putovao u Makedoniju da bi se upoznao s divljanjem koje je u Makedoniji vršila bugarska organizacija VMRO (Vanča Mihajlova revolucionarna organizacija). Oni su 1929. u Skoplju izvršila atentat na bana Vardarske banovine Živojina Lazića. Da bi evropsku javnost upoznao s terorom ove terorističke organizacije, Eduar Erio krenuo je u Makedoniju. Njega je na putovanju do Makedonije i pri poseti parku u Vranju pratio poznati srpski pesnik Jovan Dučić, „kome je Bora Stanković bio neiscrpna tema za rad“, napisao je Rista Simonović u Društvenoj istoriji Vranja.
Vranjski park posećivale su značajne ličnosti iz političkog i kulturnog života Jugoslavije. Posete su bile učestale posle podizanja spomenika Bori Stankoviću 1954, a kulturni poslenici iz cele Jugoslavije posećivali su park jer su Borine nedelje otvarale u njemu ispred njegovog spomenika. Park je naročito posećivan posle proslave prve Borine nedelje koju je u parku 1967. godine otvorio Rista Simonović. Profesori sa svih univerziteta iz cele Jugoslavije bili su učesnici na Borinim nedeljama. Na prvoj Borinoj nedelji bili su i gosti iz inostranstva - SSSR-a, Poljske, Čehoslovačke, Demokratske Republike Nemačke, Savezne Republike Nemačke, Belgije, Danske i Engleske.
Drugi važan događaj iz kulturnog života Vranja koji se dogodio u Gradskom parku, bilo je postavljanje spomenika Borisavu Stankoviću 7. septembra 1954. godine. To je bio jedini događaj vezan za delo Borisava Stankovića kome nije prisustvovao Rista Simonović, jer je posle četiri provedene godine bez posla u Vranju morao da službuje u Kosovskoj Kamenici. Srećom, vajar koji je uradio spomenik Borisavu Stankoviću bio je Hrvat Slavko Šoša, a njega je pratio publicista Milan Selaković. Između Selakovića i Simonovića izrodilo se prijateljstvo i nastavili su dugogodišnju saradnju. Verovatno jedini zapis o otkrivanju spomenika Bori Stankoviću ostavio je Selaković koji je priredio i štampao tekst koji je pročitan na Radio Zagrebu, a prenosile su ga radio stanice Dubrovnik, Osijek i Rijeka. Nije mesto da se na ovom mestu o ovome piše ali ne mogu preći preko činjenice da su sva originalni prevodi koje je Rista Simonović ustupio prilikom otvaranja Muzej kuće 1967. Borisava Stankovića nestali.
„U Vranju, historijskom gradiću južne Srbije, održane su od 5. do 7. rujna velike svečanosti: proslava desetogogodišnjice oslobođenja Vranja od okupacije bugarskih fašista i otkriće spomenika književniku Bori Stankoviću, koji je izvanrednom umjetničkom snagom opjevao staro Vranje iz vremena svog detinjstva, kada je Vranje bilo tek oslobođeno od vjekovnog turskog jarma. Ovaj romantični poluorijentalni gradić s blizu 15.000 stanovnika proživio je u svojoj historiji nekoliko teških datuma, a baš stoga i datume herojskih podviga svoga rodoljubnog i slobode željnog stanovništva. Prvi put je oslobođeno Vranje 1878. (dvije godine posle rođenja B. Stankovića), kad je otrgnuto od vjekovne turske vlasti i pripojeno mladoj srpskoj državi...
Glavnog dana proslave održana je u zgradi Narodnog odbora svečana sjednica, a zatim u parku otkriven spomenik: brončana figura Bore Stankovića, rad mladog hrvatskog kipara Slavka Šoše. Istodobno je u velikoj dvorani Vranjske gimnazije otvorena izložba književniku B. Stankoviću. Izložbu su priredila dvojica pasioniranih štovalaca velikog književnika: Beogradski književnik Siniša Paunović i vranjski advokat, prijatelj pokojnog Bore, Rista Simonović. Proslava je završena svečanom i vanredno uspijelom predstavom Stankovićeva komada „Koštana“, u kojoj su izvedbi sudjelovali glumci beogradskih pozorišta, kragujevačkog, niškog i čačanskog pozorišta, te amateri vranjskog kulturno-umjetničkog društva „Bora Stanković“.
Ovim su priredbama prisustvovali pored ostalih delegati iz okolnih srbijanskih gradova i potpredsjednik Vlade NR SRbije Dušan Petrović Šane, te delegati književnih udruženja Velibor Gligorić, Siniša Paunović i Vladimir Popović, dok je Ivo Andrić uputio pismenu poruku, bolešću sprečen da lično prisustvuje proslavi. Time je stanovništvo Vranja oduševljeno proslavilo jubilej svoga oslobođenja i ostvarilo svoju višegodišnju težnju: da u svojoj sredini podigne spomenik velikom Vranjancu Bori Stankoviću. Izložba posvećena Bori Stankoviću biće naknadno prenesena u Borinu rodnu kuću, kada se ova rastaurira i priredi za stalan Borin muzej. I spomenik i muzej u Borinoj rodnoj kući, biće značajne kulturne atrakcije, koje će ovom i danas živopisnom, poluorjentalnom srbijanskom gradiću, smještenom u neobično lijepom, romantičnom pejsažu, dati poseban sadržaj.
Valja spomenuti da se baš tih dana zadržala u Vranju grupa francuskih turista, koji su se naposle interesirali za rodnu kuću Bore Stankovića, koji im je poznat iz francuskih prijevoda „Nečiste krvi“, čule su se reči voditelja emisije širom Hrvatske o Vranju, o spomeniku Bori Stankovića i pozorišnoj predstavi „Koštana“. Predviđanje Milana Selakovića o preseljenju izložbe u rodnu kuću Bore Stankovića obistinilo se trinaest godina kasnije kad je prilikom otvaranja Muzej kuće Bore Stankovića 1967. Rista Simonović dao oko 380 retkih knjiga (na srpskom i drugim evropskim jezicima), fotografija, plakata i rukopisa. Na žalost, skoro sve je nestalo iz Muzej kuće Bore Stankovića.
PROFIL AUTORA
Tomislav R. Simonović rođen je 1950. godine u Vranju gde je završio osnovnu školu i gimnaziju. Diplomirao je na Prirodno-matematičkom fakultetu (primenjena hemija) u Skoplju. Radio je kao tehnolog u Duvanskoj industriji i direktor dorade u Pamučnom kombinatu u Vranju. Bio je predstavnik firme „Viohim“ iz Grčke i firme „Henkel“ iz Diseldorfa i bio jedini predstavnik za SR Jugoslaviju za tekstilnu tehnologiju. Objavio je nekoliko radova o uticaju mangana na ljudsko zdravlje. Sa sestrom i braćom priredio je "Društvenu istoriju Vranja od kraja 19. do kraja 20. veka" Riste M. Simonovića. Prilikom promocije „Društvene istorije Vranja“ 2014. godine u Vranju priredio je prvu izložbu o Džonu Frotingamu. Kulturni centar iz Novog Sada objavio je istraživački rad o Džonu Frotingamu, najvećem srpskom dobrotvoru. Priredio je stalnu izložbu o poznatim profesorima, direktorima i učenicima Gimnazije Bora Stanković u Vranju povodom 135 godina njenog postojanja. Za svakog od njih napisao je biografske i bibliografske podatke. Za dan grada Vranja 21. januara 2014. dodeljena mu je povelja zahvalnosti za izuzetnu saradnju i doprinos u rasvetljavanju i potvrđivanju istorijskih činjenica Vranja i juga Srbije. Zavod za udžbenike iz Beograda 2018. objavio je Simonovićevu knjigu o najvećem srpskom dobrotvoru, Amerikancu, Džon V. Frotingam, zaboravljeni srpski dobrotvor. Na Sajmu knjiga iste godine, Zavod za udžbenike zbog objavljivanja Simonovićeve knjige, je nagrađen ”Specijalnim priznanjem” za poduhvat godine. O Frotingamom radu u Srbiji sa suprugom priredio je izložbe u Vranju i Beogradu 2019. Dnevni list ”Politika” od 12. marta 2020. u dvadeset nastavaka objavio je Simonovićev feljton ”Kako smo zaboravili najvećeg srpskog dobrotvora iz SAD.” Fondacija „Mladen Selak“ iz Beograda 2020. dodelila mu je nagradu za knjigu o Džonu Frotingamu. Za enciklopediju "Vranjske gimnazija" koja će izaći iz štampe 2021. godine povodom 140 godina njenog postojanja, uradio je biografije poznatih profesora, direktora, učenika i lekara koji su lečili učenike Vranjske gimnazije od kraja 19. veka do današnjih dana.
