Iz istorije Gornje Pčinje: Priroda, odbrana, sloboda FOTO

Zbog svoje teške pristupačnosti Gornja Pčinja spada u red najmanje proučavanih oblasti naše države. Od naučnih ispitivača kroz pojedine njene delove prošli su J. H. Vasiljević 1) i B. Ž. Milojević 2). Nešto geografskih podataka o Gornjoj Pčinji, koji nisu pribrani u samoj oblasti, ima i u delu J. Cvijića „Osnove za geografiju i geologiju Makedonke i Stare Srbije“ (knj. I, Beograd 1906).

Gornja Pčinja je relativno prostrana planinska oblast; ima oko 495 kilometara kvadratnih. Ona leži u izvorišnom delu Pčinje i oko njenih pritoka: Koćurske Reke, Tripošnice, Lesničke, Kozjedolske i Male Reke). Masivom Kozjaka i Đermanske Planine Gornja Pčinja je odvojena na jugu od Žegligova i Slavišta. Planine Čupino i Doganica odvajaju je na istoku od okoline Krive Palanke i Bosilegrada. Na severu od jednog dela Vranjskog Pomoravlja Gorša Pčinja je odvojena masivima Koćurske Planine i Motina. Sa zapadne strane, na malom prostranstvu, granicu čine niske planinske kose Crni Kamen i Zajednica; one odvajaju Gornju Pčinju od Bujanovačkog Pomoravlja. Tako oblast, sa geografskog gledišta, čini veoma jasnu celinu.

Pčinja utiče u Vardar i prema tome oblast Gornje Pčinje bi trebalo Pčinjinom dolinom da se spaja sa Žegligovom i Vardarevom udolinom na jugozapadu i jugu. Ali dolina Pčinje na znatnoj dužini, od sela Barbaca do sela Pelinca, ima oblik teško prohodne klisure, usečene u čvrstim stenama. Zbog toga je veza Gorše Pčinje na toj strani najslabija.
Istaknuto je da je izvorišni deo Pčinje odvojen planinskim grebenima i od drugih susednih oblasti. Jedina povoljnija privredno-saobraćajna veza Gornje Pčinje nalazi se na njenoj severo-zapadnoj ivici. Tu postoji niže zemljište preko koga se oblast vezuje za Vranjsko-bujanovačku kotlinu i sa dolinom Južne Morave, važnom saobraćajnom arterijom Balkanskog poluostrva. Zbog toga je najveći deo stanovništva Gornje Pčinje uvek u istoriji bio upućen na Vranje i njegovu okolinu gde su skoncentrisani glavni interesi Pčinjana 3a).

Oblast Gornje Pčinje je razuđena uskim dolinama između kojih su kose i grebeni, a opkoljena je planinama. Stoga u njenom biljnom pokrivaču više učestvuju prirodne biljke nego kulturne. Idući iz najnižih delova oblasti prema planinskim vrhovima vegetacija je raspoređena no visinskim regionima. Region listopadne vegetacije zauzima najveće prostranstvo. Na svima dolinskim i planinskim padinama najpre je hrastova, a zatim bukova šuma. Pod šumom su i otseci terasa. Hrastova i bukova gora među sobom nemaju oštrih granica niti se njihove granice drže istih visina. Na kosama bukva silazi dublje u zonu hrasta, a u dolinama hrast se širi u zoni bukve. Inverzije u rasporedu hrasta i bukve su samo mestimične.

Hrast, a dobrim delom i bukva, bili su dugo izloženi uticajima čoveka. Zato u domašaju naselja, a naročito na temenima terasa, na površima i na blažijim padinama, sve do gornje šumske granice, hrast i bukva su iskrčeni i ti su prostori danas pod njivama sa kulturama planinskih žita, krompirom i pod livadama. Vegetacija se dosta menja i prema tome na kojoj strani leže pojedina zemljišta. Tako prisojne padine imaju više njiva, a manje šuma, dok se na osojnim padinama istih dolina vidi više šume i paša. Na primer, u dolini Pčinje na osojnoj strani okrenutoj severu, održala se uglavnom šuma, dok je na prisojnoj okrenutoj jugu, šuma iskrčena. Čovek je najjače uništio šumu u nižem jugozapadnom delu Gornje Pčinje.

Iznad šumskog regiona, zbog nižih temperatura i hladnijih vetrova, Gornja Pčinja obiluje i planinskim travnim prostorima. Tako na planinama koje leže na jugu, Kozjaku i Đermanskoj Planini, grebeni visoki 1.100 i 1.200 metara obrasli su travom. Na istoku greben planine Čupina od oko 1.500 m i greben Doganice od oko 1.400 m takođe su pod travom.

Slične vegetacione pojave su još i na planinama Koćuri i Motinu na severu, dalje, na Širokoj Planini, Modroj Glavi, Rogovu u unutrašnjosti oblasti. Na osojnim stranama travni region nastaje nešto niže nego na prisojnim. Ranije između pomenutog nižeg listopadnog i višeg travnog regiona postojao je treći, uži, četinarski region.

Ali je taj region sečom od strane stočara potpuno uništen. Uspomene na četinarsku goru sada su očuvane u tradiciji, nekim topografskim nazivima (Borovac i Borovčići na ataru sela Crvenog Grada, Borovac na ataru sela Koćure, Borovinke na ataru sela Donjeg Kozjeg Dola itd), zatim postoje četinarska stabla zatrpana potocima, pa ih sada voda mestimično otkopava (kod Trgovišta i na drugim mestima).

Četinari u Gornjoj Pčinji prostirali su se uglavnom u zoni visokoj preko 1.500 m. Posle uništavanja četinara oko sredine 19. veka na njihovom prostoru raširila se trava.

Sela u Gornjoj Pčinji (ukupno 53) nalaze se u svima delovima oblasti. Po položaju mogu se izdvojiti tri trupe sela: jednu trupu čine sela koja leže u dolinama, drugu trupu čine sela na visokoj pčinjskoj površi, treću trupu čine sela u izvorišnim čelenkama.

U položaju sela Gornje Pčinje, pored morfoloških uslova, u izvesnoj meri vide se i opšti uticaji nepovoljne istorijske prošlosti. Za vreme Turaka naš narod, usled nesigurnosti, bio je prinuđen da se sklanja u šume i planine, tj. na mesta koja su uvučena, sakrivena i teško pristupačna.

Sela Gornje Pčinje skoro su sva takva. Kako se priča kod stanovništva, Turci su izbegavali da ulaze u ova zbegovska sela ili su u njih ulazili retko i oprezno. Osobito teško pristupačan položaj imaju Surlica, Nerav, Dlabočica, Široka Planina, Šumata Trnica, Crveni Grad, Crna Reka i druga.

Pčinjska sela zahvataju zonu koja je visoka od 470 do 1.400 metara. Najveći broj sela leži na visini od 800 do 1.200 metara. Jedno isto selo zauzima region u visini širok po 200, 500 i više metara. Tako selo Radovnica leži u regionu koji se pruža od 925 do 1.350 metara, selo Trgovište leži u regionu koji se pruža od 600 do 1.300 metara 4), selo Kalovo leži u regionu koji se pruža od 850 do 1.300 metara itd.

Dok su sela u Gornjoj Pčinji raznovrsna po položaju dotle su ona jednolika po tipu. Pčinjska sela su razbijenog tipa. Sastoje se od trupa kuća koje se zovu mahale. Udaljenost između mahala nije velika u pravoj liniji, ali zbog dolova i neravnog terena treba prilično vremena (četvrt do tri četvrti sata) da se pređe iz jednog kraja u drugi. U mahalama su opet kuće razdeljene omanjim grupicama. Osim toga, između mahala ima kašto i umetnutih pojedinačnih kuća koje se ne mogu jasno pribrojati ni jednoj susednoj mahali. Govoreći o tipu sela u Gornjoj Pčinji i u susednim oblastima, Cvijić je s razlogom naveo da „ako se ne pitaju meštani ne može se znati gde jedno selo prestaje, a drugo počinje“ 5). Inače ivične kuće u dva sela često su bliža međusobom, nego kuće istog sela. Usled tako velikog prostranstva, da se obiđe
jedno selo potreban je gotovo ceo dan.

Nisu izrazito razbijenog tipa samo tri najmanja i još nerazvijena pčinjska sela. To su: Vagance, Dukat i Ivankovce.
Što su sela razbijenog tipa tome ima nekoliko geografskih uzroka. Na prvom mestu veliki značaj imale su morfološke prilike. Zemljište je u oblasti razriveno čestim i dubokim dolinama, a između njih su uske kose, neke sa dosta strmim padinama. Na takvom zemljištu sve seoske kuće ne bi mogle nipošto biti na okupu. Koliko utiče reljef na tip sela vidi se i iz toga, što se najrazbijenija sela javljaju u onim delovima Gornje Pčinje gde ima najviše dolova i kosa 6).

Ali, u drugoj polovini 18. i u prvoj polovini 19. veka, zato što je predstavljala slabo naseljenu oblast (krajem 17. i početkom 18. veka njeno starije srpsko stanovništvo uglavnom je iseljeno), dobila je na jedan mah veliki broj doseljenog stanovništva. Mnogi doseljenici u pčinjskim selima zauzimali su slobodnu zemlju koliko su hteli. U sredini te zahvaćene površine podizali su kuće i krčili su šume za njive i livade. Pomenuti način doseljavanja i zauzimanja zemljišta bio je takođe važan uzrok što je razbijenost u tipu naselja još jače istaknuta. Tako su mnoga pčinjska sela bila razbijena još od svoga osnivanja.

Kuće u celoj oblasti uglavnom su jednoga tipa. Grade se od kristalastih škriljaca, drveta i pokrivaju visokim slamnim krovom, retko i pločama. Ali, dokle kuća građom zavisi od sastava zemljišta i vegetacije, dotle ona svojim oblikom jako zavisi od reljefa. Sela većinom leže na zemljištu koje nije ravno. Zato kuće na većem nagibu iskorišćuju temeljni deo zgrade kao podrum. Takva kuća gledana s nižeg položaja izgleda kao da je građena na sprat. Prizemlje nalazi se pod polovinom kuće i njega obično čini jedan prostor, koji se zove „izba“ (negde se čuje i „podrum"). Tu su burad sa rakijom, kace u kojima se posle berbe meću šljive, bačve sa kupusom, zatim zemljoradnički alat i druge stvari potrebiv za svaki dan. Iznad izbe su delovi za stanovanje i to uglavnom: „kuća“ i soba („sobička“). „Kuća" je u gornjem kraju, a soba je na donjem, odnosno nad izbom.

Kuće su građene tako da su ulazna vrata po sredini i sa dve strane. Najpre se ulazi u „kuću“, a odatle u sobu. U „kući" se nalazi ognjište, gde gori vatra. Ona služi za domaći rad, na primer, za mešenje hleba, gotovljenje jela, a u njoj leti spavaju i ukućani. Gornja Pčinja u novije vreme važila je kao oblast u kojoj su izbijali narodni ustanci i to u tri maha: 1878, 1912—1918 i 1941—1944 godine. Tada je ona mnogo stradala od neprijatelja (Turaka i Bugara). Velika stradanja Gornja Pčinja naročito je pretrpela u Drugom svetskom ratu kada su bugarske okupacione trupe spalile čitava sela sa kućama i sporednim zgradama. Mnoge stare i tipične kuće u oblasti bile su tada vatrom uništene.

U Gornjoj Pčinji glavni etnički pretstavnici su Srbi. Iza njih, po broju na dosta udaljenijem mestu, dolaze Makedonci. Romi su zastupljeni sasvim neznatno, tako da se mogu skoro potpuno zanemariti. Srbi imaju 463 roda sa 2.449 domova; Makedonci imaju 89 rodova sa 497 domova, a Romi 3 roda sa 10 domova 7). Prema tome Gornja Pčinja spada u red etnički najčistijih i najhomogenijih jugoslovenskih oblasti.

Među stanovnicima Gornje Pčinje postoji samo nekoliko rodova, koji sebe smatraju „starovremcima“ i vele da su „od vek“ živeli u ovoj oblasti. Takvih rodova ima 43 sa 181 domom. Ipak pomenuti neznatan broj starinaca ne treba smatrati kao potpuno tačan, jer sam prilikom ispitivanja porekla stanovništva primetno da se u nekim selima zovu starincima i najstariji doseljenici (u selima Dumbiji, Ogutu itd). Ostalo stanovništvo Gornje Pčinje vodi 512 rodova sa 2.775 domova. Od njih 252 roda sa 1.616 domova znaju iz kojih su se oblasti i mesta doseljavali, dok je kod ostalih sećanje na starinu sada zaboravljeno.

Najveći broj doseljenika u Gornju Pčinju došao je iz osam okolnih oblasti: okolina Kumanova na jugozapadu; Preševska Crna Gora i Gornja Morava na zapadu; okolina Kratova, Krive Palanke i Kočana na jugoistoku; okolina Vranja na severozapadu; i okolina Bosilegrada na severoistoku. Pomenute oblasti ukupno su dale oko tri četvrtine od doseljenih rodova. Prema tome u kompoziciji stanovništva Gornje Pčinje učestvuju doseljenici iz oblasti u našoj državu. Broj deoseljenika iz ostalih zemalja (Bugarske i drugih) je neznatan.

Izloženi pregled, utvrđen ispitivanjem u Gornjoj Pčinji potvrđuje poznatu pojavu pomeranja našeg stanovništva, koju je uočio još J. Cvijić, sa juga prema severu i sa zapada prema istoku. Prvi pravac pomeranja je uglavnom u vezi sa prodiranjem Turaka u Makedoniju, a drugi pravac pomeranja je u vezi sa prodiranjem Arbanasa u oblasti Stare Srbije.
Zbog svog planinskog karaktera, Gornja Pčinja je uslovila da je slobodan život postao važna odlika njenih stanovnika. Zato su Pčinjani uživali relativno znatne slobode još za vreme Turaka, kada im je priroda kraja davala najbolju odbranu. Tada je oblast imala mnoge ljude koji su radili na oslobođenju i stvaranju narodne države. Stanovnici su slobodu branili i kasnije kada su dva puta bili okupirani od Bugara.

Za Pčinjane se, dalje, može reći da su dosta vredni. Kada su muškarci na radovima izvan sela, onda žene obavljaju bez malo sve teške poslove. Stanovnici rade do duboke starosti. Gostoprimstvo se održalo u znatnoj meri. S gostom razgovaraju i sedaju za sto domaćin, odrasli muški članovi i starije žene, dok mlađe ženskinje služe. Retko sam nailazio na kuće koje imaju zasebnu gostinsku sobu (sela Šajince, Radovnica).

Zemljoradnja i stočarstvo osnovi su privrednog života u Gornjoj Pčinji. Zemljište je takve prirode da na njemu ne bi bila mogućna zemljoradnja bez stočarstva. Najpre je stočarstvo preovlađivalo nad zemljoradnjom, a kasnije zemljoradnja nad stočarstvom 8). Ali zemljoradnja i stočarstvo nisu mogli da zadovolje sve potrebe Pčinjana. Zato se stanovnici bave i drugim zanimanjima: zanatstvom, šumarstvom, pčelarstvom, lovom itd. Jedno od takvih zanimanja je i odlazak na sezonske radove u druge krajeve.

Rudarstvo nije postalo nikakva privredna grana. Gornja Pčinja danas spada u najbesputnije krajeve naše države. Ali u prošlosti nije bilo tako: u doba karavanskog saobraćaja u njoj su se koristila dva važna puta. Jedan je spajao dolinu Južne Morave na zapadu sa dolinom Strume na istoku. Drugi put spajao je Krajište na severu sa okolinom Krive Palanke i Žegligovom na jugu. Koliki je bio značaj pomenutih puteva najbolje se vidi iz niza starih tvrđava duž Pčinje, Tripošnice, Kozjedolske Reke, i po ostacima od hanova.

Sada, kada se poklanja pažnja svakom kraju u našoj državi, počinje novo doba i u razvitku saobraćaja Gornje Pčinje. U građenju je automobilski put Vranje - Trgovište i Bujanovac - Trgovište. Tako će Trgovište, veće naselje u ovoj oblasti, postepeno postati privredno-kulturno središte ne samo lokalnog nego i šireg značaja.

Ma kako da su prednja izlaganja kratka, ipak ona pokazuju da Gornja Pčinja, oblast u slivu Vardara, privredno saobraćajno i istorijski uvek je bila upućena na okolinu Vranja u dolini Južne Morave; da su sela u oblasti raznovrsnog položaja, jednolika po tipu i relativno mlada po postanku. Gornja Pčinja spada u red etnički najčistijih i najhomogenijih jugoslovenskih oblasti (Srbi čine 84 odsto, Makedonci 16 procenata); na kraju ovaj pregled ukazuje i to da stanovnici Gornje Pčinje najvećim delom vode poreklo od predaka doseljenih iz okolnih oblasti koje leže na jugozapadu, zapadu, jugoistoku, severozapadu i severoistoku.

Izvor: "Gornja Pčinja" (1964), Jovan Trifunovski